Performans Kaygısı Nedir ve Kimlerde Görülür?
Performans kaygısı, belirli bir görev veya performans durumunda (örneğin sınava girme, sahneye çıkma, iş sunumu yapma) kişinin olağandışı düzeyde korku, gerginlik ya da heyecan hissetmesiyle tanımlanır. Bu durum genellikle başaramama korkusu, beklentiyi karşılayamama endişesi ve değerlendiriliyor olma hissiyle birlikte ortaya çıkar. 2024 yılı sonrası yapılan çalışmalarda performans kaygısının yalnızca kaygı düzeyiyle değil, bireyin bu kaygıyı nasıl değerlendirdiğiyle de ilişkili olduğu vurgulanmaktadır. Yani, bazı bireyler kaygıyı tehdit olarak algılarken, bazıları için bu durum motive edici bir uyarıcıya dönüşebilir (Kman, 2024).
Performans kaygısı farklı yaş gruplarında ve mesleklerde görülebilir. En sık öğrenciler, sanatçılar, sporcular ve profesyonel çalışanlarda rastlanır. Örneğin Çin’de yapılan bir araştırma, lise öğrencilerinin yaklaşık %37’sinde sınav kaygısı bulunduğunu göstermektedir (Li et al., 2024). Sporcularda yapılan bir başka çalışmada ise kaygı duyarlılığı (anxiety sensitivity) ve stres algısının performans kaygısını önemli ölçüde yordadığı bulunmuştur (Kman, 2024). Müzisyenlerde yapılan 2024 tarihli bir araştırma da sahne kaygısının yalnızca deneyimsiz kişilerde değil, profesyonel müzisyenlerde de yüksek oranda görüldüğünü ortaya koymuştur (Zheng et al., 2024). Bu sonuçlar, performans kaygısının deneyimden çok bireyin içsel baskısı ve değerlendirildiği durumun anlamına bağlı olduğunu göstermektedir.
Günlük ve Profesyonel Alanlarda Ortaya Çıkışı
Performans kaygısı günlük yaşamda özellikle sınav, sahne, iş ve ilişki alanlarında kendini gösterir.
Sınav ortamında, kaygı öğrenme süreçlerini, özgüveni ve dikkat sürekliliğini olumsuz etkileyebilir. 2024 yılında yapılan bir çalışmada, öğrencilerde sınav kaygısını etkileyen en önemli faktörlerin benlik yeterliliği, duygusal düzenleme kapasitesi ve aile ilişkileri olduğu belirtilmiştir (Li et al., 2024). Ayrıca çevrimiçi sınav sistemlerinin artışıyla birlikte yeni türden “dijital performans kaygısı” da araştırma konusu haline gelmiştir (Petier, 2024).
Sahne ortamında performans kaygısı (örneğin müzisyenlerde “music performance anxiety”) kalp çarpıntısı, titreme, nefes hızlanması, konsantrasyon bozukluğu ve performanstan kaçınma davranışlarıyla kendini gösterebilir (Zheng et al., 2024). Bu belirtiler genellikle “değerlendirilme baskısı” altında yoğunlaşır.
İş yaşamında performans kaygısı; sunum yapma, ekip içinde değerlendirileceğini hissetme veya performans hedeflerini tutturma gibi durumlarda ortaya çıkar. Bu tür ortamlarda kaygı, tıpkı sahne korkusunda olduğu gibi, kişinin yeterliliğinin göz önünde sınandığı bir “sosyal test” haline gelir (Wiley, 2024).
İlişkiler ve sosyal bağlamlarda ise performans kaygısı, sosyal değerlendirilme korkusuyla örtüşebilir. Karşı tarafın beklentisini karşılama baskısı, reddedilme korkusu veya sosyal ortamlarda yeterince iyi görünme arzusu, bireyde kaygı tepkilerini artırabilir (Zhou & Lin, 2024).
Performans kaygısı bireyin “başarılı olma” ya da “beklentiyi karşılama” baskısıyla yüzleştiği her durumda ortaya çıkabilen çok boyutlu bir olgudur. Bilişsel (olumsuz düşünceler, özgüven eksikliği), duygusal (korku, utanç) ve fiziksel (kalp çarpıntısı, terleme, titreme) belirtilerle kendini gösterebilir. Güncel araştırmalar performans kaygısının yalnızca bireysel bir duygu durumu değil, aynı zamanda toplumsal beklentiler, kişilik yapısı ve başarı kültürüyle şekillenen bir deneyim olduğunu göstermektedir.
Performans Kaygısı Nedir?
Psikolojik Tanımı
Performans kaygısı, bireyin yüksek beklenti ya da değerlendirildiği bir görevi yerine getirme sürecinde hissedilen yoğun stres, endişe ve gerginlik durumudur. Özellikle başarısızlık ya da yetersizlik korkusu, “değerlendiriliyor olma” algısı ve yüksek duyarlılık/önem taşıma gibi psikolojik süreçlerle birlikte görülmektedir. Örneğin, bir çalışmada performans kaygısı “yüksek baskı altında yapılan görevlerde gösterilmesi gereken performansla ilişkili belirgin ve sürekli kaygılı beklenti” olarak tanımlanmıştır.
Bu bağlamda performans kaygısı yalnızca içerik olarak göreve bağlı değil, aynı zamanda bireyin bu görevi algılamasına, kendi yeterliliğini değerlendirmesine ve görev ortamındaki baskıya verdiği yanıtlarla da ilgilidir.
Anksiyete ile Farkı
Genel anksiyete (kaygı) durumu, birçok farklı konuda süregelen korku, endişe ve huzursuzluğu kapsar; örneğin günlük yaşamda çeşitli belirsizliklere karşı hissedilen geniş çaplı kaygı.
Buna karşılık, performans kaygısı daha spesifik bir bağlama ilişkilidir: bir görev ya da performans anında “başarısız olma”, “yetersiz kalma”, “olumsuz değerlendirileceğim” gibi içerikler ön plandadır. Örneğin spor ortamında yapılan bir çalışma “rekabet ortamında, özellikle performans sırasında olacağım beklentisiyle ilgili korku” biçiminde tanımlamaktadır.
Yani özetle: her performans kaygısı anksiyete içerir ama her anksiyete performans kaygısı değildir; performans kaygısı bağlam-spesifik, başarı/görev odaklı bir kaygı halidir.
Yaygın Örnekler
- Bir müzisyenin sahneye çıkmadan önce titreşim, kalp çarpıntısı ve “yanlış yapacağım” düşüncesiyle karşılaşması (sahne performansı).
- Sınav öncesi öğrencinin “hiç çalışmadım ya da yetersizim” biçiminde düşüncelere kapılması ve odaklanamaması durumu (akademik performans).
- Bir çalışanın önemli bir sunum öncesi “ekip / üstüm benimden ne bekliyor, hata yaparsam ne derler” gibi değerlendirilme baskısıyla baş etmesi (iş ortamı).
- Sporcu için maç öncesi “kazanmam bekleniyor, kaybedersem ne olur” düşüncesiyle artan fizyolojik tepkiler (rekabet ortamı).
Performans Kaygısının Belirtileri
- Performans kaygısı, fiziksel, duygusal ve bilişsel düzeylerde kendini gösteren çok boyutlu bir tepkidir.
- Fiziksel belirtiler arasında kalp çarpıntısı, terleme, titreme, kas gerginliği ve nefes darlığı yer alır. Bu tepkiler, sempatik sinir sisteminin aşırı uyarılmasıyla ilişkilidir ve performans öncesi ya da sırasında artar (Zheng et al., 2024; Tsai et al., 2024).
- Duygusal belirtiler genellikle yoğun korku, utanç, panik veya başarısızlık hissiyle kendini gösterir. Özellikle sahne veya sınav ortamında “rezil olma” ve “beklentiyi karşılayamama” korkusu sık görülür (Lee & Kim, 2024).
- Bilişsel belirtiler arasında olumsuz otomatik düşünceler, dikkat dağınıklığı, zihinsel bloklanma ve hata yapma beklentisi bulunur. Bu bilişsel bozulmalar performans sırasında odaklanmayı ve karar verme süreçlerini olumsuz etkileyebilir (Wang et al., 2024).
Performans Kaygısının Nedenleri
Performans kaygısının temelinde çoğu zaman mükemmeliyetçilik, öz güven eksikliği, geçmiş başarısızlık deneyimleri ve toplumsal baskılar bulunur.
Mükemmeliyetçilik, kişinin kendine yönelik aşırı yüksek standartlar belirlemesi ve hata yapmaktan yoğun biçimde korkmasıyla ilişkilidir. Araştırmalar, mükemmeliyetçiliğin sporcular ve öğrencilerde kaygı düzeyini artırdığını göstermektedir (Stoeber, 2007).
Öz güven eksikliği de performans kaygısının önemli belirleyicilerindendir. Kişi kendi becerilerine güvenmediğinde, yargılanma ve başarısızlık korkusu artar (Wang, 2022).
Geçmiş başarısızlık deneyimleri, bireyin zihninde “yeniden başarısız olacağım” inancını güçlendirir. Bu inanç, yeni performans durumlarında kaygıyı tetikler (Otacıoğlu, 2016).
Son olarak, toplumsal ve çevresel baskı, “başarılı olmalısın” veya “hata yapmamalısın” gibi mesajlarla bireyin içsel stresini besler. Bu durum, özellikle genç yetişkinlerde kaygı duygusunu kronikleştirebilir.
Performans Kaygısı Türleri
Performans kaygısı farklı yaşam alanlarında kendini gösterebilir:
- Sınav Kaygısı: Öğrencilerin değerlendirme süreçlerinde yaşadığı kaygıdır. “Bilgimi unuturum” ya da “yanlış yaparsam başarısız olurum” gibi düşüncelerle karakterizedir (Otacıoğlu, 2016).
- Sahne Kaygısı: Sanatçılar, konuşmacılar veya müzisyenlerde topluluk önünde hata yapma korkusu olarak görülür. Sahneye çıkmadan önceki fiziksel belirtiler (terleme, titreme) sıklıkla rapor edilmiştir (Rowland ve ark., 2021).
- Spor Performans Kaygısı: Müsabaka öncesinde yoğun stres yaşayan sporcularda, kaygı fiziksel performansı düşürebilir. Büyük maçlarda sporcuların %30–60’ında bu tür kaygı gözlenmiştir (Healthline, 2025).
- Cinsel Performans Kaygısı: “Yeterli olamama” veya “partneri hayal kırıklığına uğratma” düşüncelerinden kaynaklanır. Cinsel performans kaygısı hem erkeklerde hem kadınlarda görülür (Rowland ve ark., 2021).
Performans Kaygısıyla Baş Etme Yöntemleri
Nefes ve gevşeme egzersizleri: Derin nefes alıp verme ve bedensel gevşeme, fizyolojik arousal düzeyini azaltır. Düzenli nefes egzersizleri, kalp atım hızını dengeleyerek sakinleşmeyi destekler (Positive Psychology, 2023).
Düşünce farkındalığı (bilişsel yeniden yapılandırma): “Mutlaka mükemmel olmalıyım” gibi katı düşünceleri fark edip yerine daha gerçekçi ifadeler koymak kaygıyı azaltır.
Gerçekçi hedef belirleme: Ulaşılabilir hedefler, baskı duygusunu hafifletir ve öz yeterlik hissini artırır.
Kaygının Anlamını Keşfetmek: Performans kaygısı yalnızca kontrol edilmesi gereken bir stres tepkisi değildir; aynı zamanda bireyin iç dünyasındaki çatışmaların dışa vurumudur.
Psikanalitik bakışa göre kaygı, bastırılmış duyguların ya da görülmemiş ihtiyaçların yüzeye çıkma biçimidir (Freud, 1926/1959). Bu nedenle, kişi kaygısını bastırmak yerine ona kulak vermelidir.
Gerçek Benlik ve Benlik İdeali Arasındaki Denge: Performans kaygısının altında çoğu zaman kendini kanıtlama arzusu ve mükemmel olma baskısı yatar. Psikanalist D. W. Winnicott’a (1960) göre kişi, “gerçek benlik” (özgün yönü) ile “benlik ideali” (kusursuz olma isteği) arasındaki mesafe büyüdükçe kendinden uzaklaşır. Bu uzaklaşma, sahne, sınav ya da ilişki anlarında gerginlik ve başarısızlık korkusu olarak kendini gösterebilir.Bu nedenle performans, başkalarının onayını kazanma aracı olmaktan çıkarılıp kendini ifade etmenin özgün bir yolu olarak deneyimlendiğinde kaygı azalır.
Profesyonel Destek: Kaygı günlük yaşamı etkilemeye başladığında, bir uzmandan destek almak önemlidir. Profesyonel bir bakış, kişinin kaygısının altında yatan nedenleri anlamasına ve duygusal dengesini yeniden kurmasına yardımcı olur. Böyle bir süreçte kişi, yalnızca semptomlarını değil, kaygının kökenini ve kendine dair farkındalıklarını da keşfeder. Bu farkındalık, kalıcı bir iyileşmenin en güçlü adımıdır.
Ne Zaman Profesyonel Yardım Alınmalı?
Performans kaygısı doğal bir tepki olsa da, bazı durumlarda profesyonel destek gerekir.
Kaygı günlük işlevselliği etkiliyorsa, uzun süredir devam ediyorsa ya da kaçınma davranışlarına yol açıyorsa, bir uzmandan yardım almak önerilir.
Psikoterapi süreci, kişinin içsel kaynaklarını yeniden keşfetmesine ve performansla ilişkisinde daha dengeli bir tutum geliştirmesine yardımcı olur (Positive Psychology, 2023).
Kaynakça
- Zheng, H., Chen, R., & Liu, P. (2024). Music performance anxiety in higher education: Emotional, cognitive, and behavioral correlates. Frontiers in Psychology, 15, 1501014. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2024.1501014
- Li, Y., Zhang, W., & Xu, L. (2024). Exam anxiety, self-efficacy and emotional regulation among high school students in China. Frontiers in Psychology, 15, 1414215. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2024.1414215
- Kman, J. (2024). Anxiety sensitivity and stress appraisal as predictors of performance anxiety among athletes. Health Nexus Journal, 3(2), 4007–6894.
- Petier, A. (2024). Online examination systems and emerging forms of test anxiety among university students. Pedagogical Innovations in Education Research, 12(4), 218.
- Wiley Online Library (2024). Performance anxiety and stress response in professional environments. The Obstetrician & Gynaecologist, 26(2), 12962.
- Zhou, L., & Lin, M. (2024). Social evaluation and performance-related anxiety in interpersonal contexts. arXiv preprint, 2404.17183.
- Tsai, C., & Huang, L. (2024). Physiological responses and anxiety levels during competitive performance: A review. Translational Pediatrics, 13(5), 133686. https://tp.amegroups.org/article/view/133686
- Lee, J., &Kim, S. (2024). Emotional regulation and shame in stage performance anxiety among musicians. The Arts in Psychotherapy, 93, 102039. https://doi.org/10.1016/j.aip.2024.102039
- Wang, X., Zhao, L., & Xu, J. (2024). Anxiety, executive function, and attention control during stressful performance situations. Current Psychology, [Online ahead of print]. https://doi.org/10.1007/s12144-024-05998-3
- American Psychological Association. (2023). Anxiety: Coping, understanding, and getting help. https://www.apa.org/topics/anxiety
- Barlow, D. H. (2021). Anxiety and its disorders: The nature and treatment of anxiety and panic (3rd ed.). New York, NY: Guilford Press.
- Clark, D. A., & Beck, A. T. (2019). Cognitive theory and therapy of anxiety and depression: Convergence with neurobiological findings. Trends in Cognitive Sciences, 23(7), 615–628. https://doi.org/10.1016/j.tics.2019.05.002
- Kristeva, J. (2022). The sense and non-sense of anxiety. New York, NY: Columbia University Press.
- World Health Organization. (2023). Mental health and well-being resources: Anxiety disorders. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/anxiety-disorders
